Zasada państwa prawa

Zasada państwa prawa (zasada demokratycznego państwa prawnego)- jedna z zasad państwa demokratycznego, mówi o niej art. 2 Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. ("Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej")- sprawowanie władzy musi wynikać z norm prawnych. Prawo stoi ponad władzą. Państwo działa w oparciu o prawo, wszystkie organy władzy istnieją i działają na podstawie prawa oraz w granicach przez prawo określonych, wobec obywateli przyjmuje się zasadę: „dozwolone jest to, co nie jest przez prawo zabronione”. Prawo ma pierwszeństwo przed innymi regułami, np. zwyczajami. W odniesieniu do prawa administracyjnego zasada ta wymusza na organach administracji publicznej obowiązek działania na podstawie i granicach prawa.

Z zasady demokratycznego państwa prawnego wynikają też inne zasady:

1. –zasada sprawiedliwości proceduralnej- zasadniczym warunkiem sprawiedliwości proceduralnej jest zapewnienie bezstronnego i konsekwentnego stosowania obowiązujących reguł.
2. –zasada praworządności (zasada legalizmu)- art. 7 Konstytucji oraz art. 6 i 7 KPA- oznacza, że organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa, a każde działanie powinno mieć podstawę prawną (powinno być oparte na normie ustawowej); stanowi o jednolitości podstaw prawnych działania całej administracji publicznej. . Art. 6 KPA akcentuje fakt, iż „Organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa”, co na gruncie prawa administracyjnego oznacza, że organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego, które są opisane w art. 87 Konstytucji (należą do nich: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia), a nie w aktach kierownictwa wewnętrznego. Ponadto stanie przez organ administracji na straży praworządności oznacza, iż organ administracji kieruje całym postępowaniem i organ ten ma pilnować, aby prawo nie zostało naruszone.
3. –zasada nieretroaktywności (zasada „lex retro non agit”, zasada niedziałania prawa wstecz)- nie została wprawdzie sformułowana wprost w Konstytucji, jednak wynika z zasady demokratycznego państwa prawnego, a także z zasady legalizmu. Oznacza, że prawo nie może mieć mocy wstecznej. Ustawodawca nie może ustanawiać przepisów prawa, które wiązałyby skutki prawne ze zdarzeniami prawnymi mającymi miejsce w przeszłości. Prawo musi być przewidywalne i budzić zaufanie, a podmiot prawa musi mieć pewność, że w danej sytuacji postępuje zgodnie lub niezgodnie z obowiązującym prawem. Zasada nieretroaktywności zabrania stosowania nowo ustanowionych norm prawnych do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem w życie tych norm, i z którymi to zdarzeniami prawo nie wiązało dotąd skutków prawnych przewidzianych tymi normami. Z uwagi na fakt, że zakaz działania prawa wstecz stanowi jeden ze składników zasady demokratycznego państwa prawnego, naruszenie tego zakazu powoduje uznanie takich działań za sprzeczne z Konstytucją. Podstawową zasadą państwa prawnego jest bowiem to, że nowe uregulowania nie mają zastosowania do powstałych wcześniej stosunków prawnych. Każdy przepis normuje przyszłość, a nie przeszłość.