Historia pieniądza w Polsce

Pierwsze polskie monety pojawiły się za czasów Mieszka I, były to srebrne denary. Pierwsza mennica powstała w Wielkopolsce ok. 968 roku. Obok królewskich istniały także mennice miejskie. Przywilej bicia monet posiadały również osoby prywatne. W Warszawie mennica została utworzona w 1766 roku.

W Polsce pierwsze pieniądze papierowe wyemitowane zostały w 1794 roku, podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, jednak 6 listopada tegoż roku po upadku Warszawy wszystkie bilety skarbowe przestały być prawnym środkiem płatniczym.

Początki centralnej bankowości w Polsce to okres Królestwa Polskiego. Pierwszy bank centralny w Polsce powstał w roku 1828 w Warszawie. Założenie jego było dziełem Ksawerego Druckiego-Lubeckiego. Była to pierwsza polska instytucja państwowa emitująca pieniądz papierowy.

Powstanie styczniowe spowodowało wśród licznych represji także usuwanie polskich, autonomicznych instytucji i taki los również spotkał Bank Polski. W 1869 roku został on podporządkowany rosyjskiego Ministerstwu Skarbu, który powstał w 1860 roku, w 1870 zaś stracił prawo emisji banknotów i kredytowania. Pełna likwidacja instytucji miała miejsce w roku 1886. Osiem lat później wszelkie aktywa zostały przejęte przez Rosję.

Państwo polskie odrodziło się w 1918 r. Od niemieckich władz okupacyjnych przejęło instytucję emisyjną - Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Emitowane przez nią marki polskie stały się tymczasowym, obowiązującym środkiem płatniczym. Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa powstała w 1916 roku z inicjatywy Niemców, gdy powstawała Gubernia Polska. Emisja marki polskiej miała miejsce w latach 1917-1924. Ze względu, że pierwsze lata po I wojnie światowej wiązały się z potężnymi wydatkami państwa i rosnącym zadłużeniem, doszło do hiperinflacji.  

Wysokie wydatki na wojsko (wojna z bolszewikami) i administrację skłoniły władze do posiłkowania się drukiem pieniądza, co spowodowało hiperinflację w 1923 roku, a więc równolegle z hiperinflacją niemiecką. Największa w historii hiperinflacja wystąpiła na Węgrzech po drugiej wojnie światowej - w latach 1945-46 ceny w ówczesnej walucie, pengo, rosły w tempie około 20 tys. proc. miesięcznie. Pieniądz stał się praktycznie bezwartościowy.

W związku z tym problemem 1 kwietnia 1924 roku ówczesny prezes Rady Ministrów, Władysław Grabski wprowadził reformę walutową. Ustanowił nową walutę – złotego i powołał jego emitenta – Bank Polski, który zastąpił Polską Krajową Kasę Pożyczkową jako wyłączny emitent waluty państwa polskiego. Przeprowadzono pełną wymianę marek polskich na złote, przy czasowym utrzymaniu w obiegu obu walut.

Gdy wybuchła II wojna światowa rezerwy banku centralnego zostały ewakuowane. Zasoby zostały przeniesione do Wielkiej Brytanii, służyły między innymi finansowaniu akcji dyplomatycznych, rządu na uchodźstwie. Bank Polski ewakuowany został przez Rumunię najpierw do Francji, a dopiero później do Wielkiej Brytanii. Jednak w kraju, na terenie Generalnego Gubernatorstwa, niemieckie władze okupacyjne powołały Bank Emisyjny w Polsce z siedzibą w Krakowie. Na jego czele, za zgodą polskich władz emigracyjnych stanął wiceprezes Banku Polskiego, Feliks Młynarski. Od jego nazwiska emitowane pod okupacją złote popularnie zwane były "młynarkami".

W 1945 r.rozpoczął działalność Narodowy Bank Polski. Zaczął funkcjonować jako bank państwowy pod nadzorem ministra skarbu. Aż do końca lat 80. zajmował się działalnością ogólnobankową: był monopolistą nie tylko w dziedzinie emisji pieniądza, ale także udzielania kredytu i gromadzenia oszczędności. Rok 1989 oznaczał dla niego dostosowanie się do przekształceń wolnorynkowych. Początek lat 90. to problem bardzo wysokiej inflacji i szybkiego skupienia się na podstawowych funkcjach Banku Centralnego – czyli stabilności rynku pieniężnego. W czasie przemian ustrojowych wydzielone zostały z NBP banki regionalne i komercyjne, a sam NBP zajął się jedynie emisją pieniądza i polityką monetarną państwa. 

Obecną pozycję w systemie instytucji publicznych zapewnił NBP art. 227 ust. 1 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.: „Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza”. Tym samym Konstytucja wzmocniła siłę Narodowego Banku Polskiego i potwierdziła jego niezależność. 

W 1994 roku NBP postanowił dokonać denominacji złotego „o cztery zera” (tj. w stosunku 10 000 PLZ = 1 PLN). Pierwsze banknoty drukowane były w 1994 r. na terenie Wielkiej Brytanii. Denominacja złotego została przeprowadzona 1 stycznia 1995 r. na podstawie ustawy o denominacji złotego z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz.U. Nr 84, poz. 386 i z 1995 r. Nr 16, poz. 79). Zgodnie z postanowieniem ustawy wprowadzono nową jednostkę pieniężną o nazwie złoty, która ma wartość równą 10 000 starych złotych. Stare złote na nowe można było wymieniać od dnia 1 stycznia 1995 r. do dnia 31 grudnia 2010 r. Wymianę można było przeprowadzić we wszystkich Oddziałach Okręgowych Narodowego Banku Polskiego oraz kasach wszystkich banków krajowych prowadzących obsługę kasową. Wszelkie prawa majątkowe, zobowiązania i należności pieniężne, które powstały przed 1 stycznia 1995 r. podlegały także przeliczeniu - 10 000 starych złotych równe 1 złoty. Wszelkie rozliczenia finansowe i zapisy księgowe, począwszy od dnia 1 stycznia 1995 r. dokonywane są wyłącznie w "nowych" złotych. Denominacja złotego przeszła do historii jako skreślenie czterech zer.