Zasady państwa demokratycznego

1. Zasada suwerenności narodu- jest podstawową zasadą państwa demokratycznego. Oznacza, iż źródłem władzy jest naród, władza w państwie należy do narodu (w znaczeniu politycznym termin "naród" stosowany jest jako swego rodzaju symbol i odnosi się do ogółu obywateli zamieszkujących w danym państwie). Obywatele uczestniczą w cyklicznych wyborach, a więc kreują ośrodki władzy. Bezpośrednio regulują też najważniejsze państwowe kwestie, czynią to w głosowaniu ludowym (referendum). Mogą także skorzystać z innych form demokracji bezpośredniej: inicjatywy ludowej (wniesienie do parlamentu przez określoną liczbę obywateli projektu ustawy) lub weta ludowego (sprzeciw wobec uchwalonej ustawy). W warunkach demokracji możliwe jest również prawo do obywatelskiego nieposłuszeństwa, np. manifestacji, demonstracji, petycji, strajku, pochodu lub odmowy respektowania praw uznanych za niesprawiedliwe.

2. Zasada pluralizmu politycznego- odnosi się do funkcjonowania systemu partyjnego i oznacza wielość partii politycznych i grup interesu (niebędących aktorami politycznymi, lecz chcących wywierać wpływ na zarys polityki prowadzonej przez rządy. Grupy interesu wywierają wpływ z zewnątrz, nie sięgają i nie sprawują władzy, realizują własne interesy. Celem grup interesu nie jest władza, grupy interesu nie dążą do zdobycia władzy, chcą jedynie wpływać na treść podejmowanych decyzji), swobodę ich zakładania oraz wpływ i udział w sprawowaniu władzy. Państwo demokratyczne musi zagwarantować tym podmiotom równość wobec prawa tak, aby miały one jednakowe szanse w ramach swej działalności. Partie polityczne mogą swobodnie ze sobą rywalizować (w ramach prawa i ustalonych reguł) o poparcie wyborców, dzięki któremu niektóre z nich będą rządzić państwem, a inne będą tworzyć opozycję lub zabiegać o wpływ na politykę państwa. Zatem istotnym wskaźnikiem pluralizmu jest legalność i swoboda działania opozycji politycznej. Zasada pluralizmu politycznego dotyczy również obywateli, którzy mają możliwość swobodnie wyrażać swoje polityczne poglądy oraz mogą być członkami różnych partii politycznych, z których programem się utożsamiają.

3. Zasada podziału władz- wywodzi się od Johna Locke’a i Karola Monteskiusza; polega na wyodrębnieniu trzech rodzajów władz państwowych: ustawodawczej (legislatywy, władzy prawodawczej), wykonawczej (egzekutywy) i sądowniczej (jurysdykcji, judykatywy). Trzy władze oddzielone są od siebie, jednocześnie hamują się i równoważą wzajemnie. Tak więc zastosowanie podziału władz ma na celu rozbicie koncentracji władzy i jej rozproszenie pomiędzy odrębne organy działające na zasadzie wzajemnego hamowania się i oddziaływania na siebie. Innymi słowy każda z władz jest sprawowana przez inny organ przy wzajemnym kontrolowaniu się. Zasada podziału władz odmiennie jest realizowana w systemach parlamentarnych i prezydenckich. Prezydencjalizm akcentuje podział władz (zasada separacji władz), natomiast parlamentaryzm główny nacisk kładzie na ich wzajemne równoważenie się.

4. Zasada państwa prawa (zasada demokratycznego państwa prawnego)- sprawowanie władzy musi wynikać z norm prawnych. Prawo stoi ponad władzą. Państwo działa w oparciu o prawo, wszystkie organy władzy istnieją i działają na podstawie prawa oraz w granicach przez prawo określonych, wobec obywateli przyjmuje się zasadę: „dozwolone jest to, co nie jest przez prawo zabronione”. Prawo ma pierwszeństwo przed innymi regułami, np. zwyczajami. W odniesieniu do prawa administracyjnego zasada ta wymusza na organach administracji publicznej obowiązek działania na podstawie i granicach prawa.

Z zasady demokratycznego państwa prawnego wynikają też inne zasady:

– zasada sprawiedliwości proceduralnej- zasadniczym warunkiem sprawiedliwości proceduralnej jest zapewnienie bezstronnego i konsekwentnego stosowania obowiązujących reguł.

– zasada praworządności (zasada legalizmu)- oznacza, że organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa, a każde działanie powinno mieć podstawę prawną (powinno być oparte na normie ustawowej); stanowi o jednolitości podstaw prawnych działania całej administracji publicznej.

– zasada nieretroaktywności (zasada lex retro non agit, zasada niedziałania prawa wstecz)- oznacza, że prawo nie może mieć mocy wstecznej. Ustawodawca nie może ustanawiać przepisów prawa, które wiązałyby skutki prawne ze zdarzeniami prawnymi mającymi miejsce w przeszłości. Prawo musi być przewidywalne i budzić zaufanie, a podmiot prawa musi mieć pewność, że w danej sytuacji postępuje zgodnie lub niezgodnie z obowiązującym prawem. Zasada nieretroaktywności zabrania stosowania nowo ustanowionych norm prawnych do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem w życie tych norm, i z którymi to zdarzeniami prawo nie wiązało dotąd skutków prawnych przewidzianych tymi normami. Z uwagi na fakt, że zakaz działania prawa wstecz stanowi jeden ze składników zasady demokratycznego państwa prawnego, naruszenie tego zakazu powoduje uznanie takich działań za sprzeczne z Konstytucją. Podstawową zasadą państwa prawnego jest bowiem to, że nowe uregulowania nie mają zastosowania do powstałych wcześniej stosunków prawnych. Każdy przepis normuje przyszłość, a nie przeszłość.